Enkele gedachten over luisteren
Laten we meteen een taboe doorbreken: leraar of leerling, directeur of uitzendkracht, succesvol of minder succesvol, jong of oud, professor of schoonmaker, machtig of minder machtig, en al temperen we graag onze verwachtingen: we willen allemaal graag dat er naar ons geluisterd wordt. Luisteren in meerdere facetten. Zo willen we allereerst een zichtbaar aandachtig gehoor voor onze verhalen, observaties, opvattingen en ideeën. Vervolgens willen we dat deze verhalen de luisteraar ook echt aan het denken zetten. We verwachten eigenlijk niets minder dan dat de luisteraar het met ons eens zal zijn, of anders, na het laten bezinken van onze woorden, het alsnog en vanzelf met ons eens zal worden. Blijkt dit niet het geval te zijn, dan kunnen wij slechts dan met een goed gevoel, een gevoel van erkenning, achterblijven als de ander ons weet te overtuigen; weet te overtuigen omdat, nadat wij naar zijn verhaal hebben geluisterd, zijn verhaal beter blijkt te zijn.
In veel settings, waaronder de schoolsetting, heeft luisteren vaak de vorm van eenrichtingsverkeer: "mee eens of niet, jullie moeten doen wat ik zeg." Of, vanuit de luisteraar bekeken: "ik moet nu eenmaal doen wat hij zegt." Hierbij probeert de spreker, indien hij niet meteen in zijn missie slaagt, weliswaar ook vaak te overtuigen, maar er is daarbij bij hem, in tegenstelling tot de in de alinea hierboven uitgewerkte betekenis van luisteren, geen enkele intentie om open te staan voor het eventueel niet opvolgen van zijn orders. Bij het luisteren volgens de eerste alinea wil de spreker zijn zin krijgen in een gesprek. Bij het luisteren volgens de onderhavige alinea wil de spreker juist geen gesprek.
Bijkomend probleem is dat in deze settings ook de luisteraar vaak geen gesprek wil: "omdat ik toch moet doen wat hij zegt, boeit de betekenis van wat er gezegd wordt mij niet wezenlijk, tenminste zolang het van mij verlangde zekere grenzen niet overschrijdt."** Aldus komen wij bij een tweede taboe aangaande luisteren: wij luisteren vaak veel slechter dan wij onszelf voorhouden. Vaak voeren spreker en luisteraar feitelijk een schijnvertoning op: er wordt wederkerigheid en interesse geveinsd terwijl het feitelijk om instructies gaat, om de materialisering van een bepaalde machtsverhouding, of zelfs alleen maar om verhalen als constructen ter bestendiging van machtsverhoudingen.
Maar ook bij meer gelijkwaardige verhoudingen worden wij maar al te vaak, terwijl de ander spreekt, verblind, of beter gezegd: verdoofd, door onze eigen drang tot vertellen.
In al deze gevallen missen we een belangrijke mogelijkheid in het leven: de mogelijkheid om samen tot een vruchtbare uitwisseling van gedachten tussen de denkende wezens die mensen óók zijn te kunnen komen.
Bij luisteren draait het dus voor een heel groot deel om intentie: betreft het een instructie die feitelijk een bevel is, of betreft het: "ik wil graag dat jullie luisteren naar wat ik te zeggen heb omdat ik zelf graag wil luisteren naar wat jullie daarop te zeggen hebben"? Of, nog beter: "ik wil graag eerst naar jullie luisteren om daarna wellicht iets nuttigs aan jullie verhaal te kunnen toevoegen én het resultaat van ons gesprek in mijn eigen verhaal te kunnen verwerken."
De eerste van deze drie intenties kan in situaties van acute crisis, waarbij het strikt uitvoeren van orders het verschil tussen leven en dood kan betekenen, benodigd zijn, maar over het algemeen vormen de tweede en derde intentie de enige humane intenties, omdat zij (bereidheid tot) gelijkwaardigheid impliceren. Om deze humane intenties ten uitvoer te brengen, hoeven formele onderscheiden in macht en verantwoordelijkheden niet te verdwijnen, al kan een hernieuwde kijk op de onderlinge verhoudingen nooit kwaad. Het gaat erom dat we, ongeacht welke sociale rol we vervullen, leren ervaren hoe bevrijdend het werkt om ons van onze vooroordelen en ingesleten patronen verlost te voelen, en ons, in plaats daarvan, voor de ander te kunnen openstellen en (voor het eerst) te kunnen waarderen wat in de ander leeft. Als we (zoals in mijn workshops) een situatie creëren waarvan we weten dat we allemaal net zolang aan bod zullen komen als wij wensen, en een paar spelregels afspreken, dan lukt deze weldadige ervaring vaak al bij de eerste poging. Dat deze setting in ons normale dagelijkse samenleven lang niet altijd mogelijk is, neemt niet weg dat deze eenmaal opgedane ervaring zonder enige twijfel een zaadje zal hebben geplant om er met nieuwe inspiratie in te kunnen geloven dat we met zijn allen een stap verder kunnen komen in ons samen leven.
** Hierin schuilt nog een ander groot gevaar, namelijk: zodra de spreker het gebrek aan bereidheid tot luisteren bij de ander doorkrijgt, zal hij nГіg meer dwang gaan uitoefenen, en zo juist de genoemde grenzen kunnen gaan overschrijden. Ja, dan heb je iemands volledige aandacht, maar meteen ook een conflict...
contact: Thijs Bollen via mail